Mức cholesterol trong máu tăng cao là một yếu tố nguy cơ rất quan trọng đối với bệnh tim mạch (CVD), đau tim và đột quỵ. Nguy cơ càng tăng thêm khi có thêm các yếu tố khác như di truyền, huyết áp cao, bệnh đái tháo đường, hút thuốc và lối sống ít vận động. Đây là chứng bệnh chủ yếu gặp ở người trưởng thành và người cao tuổi, và là một trong những bệnh chuyển hóa thường gặp nhất tại Việt Nam cũng như toàn cầu.
Mỡ máu bao gồm 2 loại chính là cholessterol và triglycerid, trong đó cholesterol gồm có cholesterol tốt (lipoprotein tỷ trọng cao), cholesterol xấu (lipoprotein tỷ trọng thấp) và cholesterol toàn phần, chiếm tỉ lệ rất cao (60 – 70%). Cholesterol là một chất béo có ở màng tế bào của tất cả các mô tổ chức trong cơ thể và được vận chuyển trong huyết tương của con người. Phần lớn cholesterol được gan tổng hợp nên từ các chất béo bão hòa, một phần nhỏ cholesterol được hấp thu từ thức ăn như: trứng, sữa, não, thịt đỏ (thịt bò, thịt chó, ngan, dê, cứu), mỡ động vật, lòng lợn, lòng bò, tôm.
Cholesterol rất cần cho sự hoạt động của màng các tế bào trong cơ thể, cần cho sự hoạt động của cơ thể để sản xuất ra một nội tiết tố và cholesterol cũng là thành phần rất quan trọng của muối mật. Cholesterol tốt (HDL-C) có vai trò làm cho thành động mạch mềm mại để lưu thông máu tốt hơn và có khả năng bảo vệ thành mạch máu, trong khí đó cholesterol xấu (LDL- C) làm cho xơ vữa thành động mạch. Đối với Triglycerid, chúng là chất do dư thừa của axít béo không được chuyển thành cholesterol ở gan (khi chất axít béo loại tự do được hấp thu qua gan sẽ được chuyển thành cholesterol, nếu lượng axít béo bị dư thừa sẽ trở thành triglycerid). Tại gan chất triglycerid sẽ kết hợp với chất apoprotein (do gan sản xuất ra) và được đưa ra khỏi gan dưới dạng lipoprotein có tỉ trọng thấp.
Tăng cholesterol được xác định dựa trên chỉ số xét nghiệm Cholesterol trong máu gồm các chỉ số sau:
- Chỉ số Cholesterol toàn phần: chỉ số trong máu bình thường có chỉ số < 5,2mmol/l, khi chỉ số này tăng trên 5,2mmol/lít là bắt đầu cao.
- Chỉ số LDL-C: chỉ số trong máu người bình thường có chỉ số là dưới 3,4mmol/l, khi chỉ số này vượt quá trên 3,4 mmol/l, được gọi là cao.
- Chỉ số triglycerid máu trên 2,26 mmol/l được gọi là triglycerid cao.
- Riêng với chỉ số HDL-C: chỉ số trong máu ở người bình thường là ≥ 0,9mmol/l, chỉ số này càng cao càng tốt.
- Khi tăng cả cholesterol xấu và triglycerid, được gọi là tăng mỡ máu hỗn hợp.
Cholesterol xấu càng cao càng làm cho xơ vữa động mạch, từ đó sẽ hạn chế lưu thông máu, thậm chí tạo điều kiện cho việc hình thành cục máu đông hoặc các mảng xơ vữa bong ra gây tắc mạch, nhất là tắc mạch vành (nhồi máu cơ tim) hoặc tắc mạch não (nhũn não) gây đột quỵ.
Với loại triglycerid, khi nào có sự mất cân bằng giữa lipid vào gan và lipid ra khỏi gan, mỡ sẽ tích lại trong gan, tức là triglycerid tăng sẽ gây nên gan nhiễm mỡ. Gan bị nhiễm mỡ sẽ hạn chế chức năng sản xuất ra chất apoprotein do đó sẽ làm cho lượng axít béo vào gan quá lớn càng làm cho gan nhiễm mỡ nặng hơn. Gan nhiễm mỡ từ nhẹ dẫn đến nặng và cuối cùng là xơ gan. Bệnh xơ gan cho đến nay chưa có thuốc đặc hiệu để chữa trị. Ngoài ra, nếu tăng quá cao triglycerid máu, sẽ có nguy cơ gây viêm tụy cấp tính.
Ngoài các chỉ số cơ bản trên, còn có 1 chỉ số nữa liên quan đến cholesterol máu dùng để ước lượng nguy cơ tim mạch là chỉ số tỷ lệ cholesterol (Cholesterol ratio). Cholesterol ratio được tính bằng cách chia cholesterol toàn phần trong máu cho nồng độ HDL (lipoprotein tỷ trọng cao). Chẳng hạn, nếu cholesterol toàn phần của bạn là 5.2 và HDL của bạn là 0.8, thì tỷ lệ của bạn là 6.5. Theo Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ (American Heart Association – AHA), bạn nên giữ tỷ lệ này dưới 5, với tỷ lệ lý tưởng là 3,5. Tuy nhiên, trên lâm sàng, các bác sĩ thường sử dụng chỉ số LDL để đánh giá nhiều hơn là sử dụng chỉ số cholesterol ratio.
Tăng cholesterol gây rất nhiều các hậu quả nghiêm trọng về sức khoẻ. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), 133 triệu người ở 5 quốc gia lớn nhất Châu Âu (bao gồm Pháp, Đức, Ý, Tây Ban Nha và Anh) bị mức cholesterol cao. Trên thế giới, khoảng 17 triệu ca tử vong do bệnh tim mạch xảy ra mỗi năm.
Theo các điều tra đã tổng hợp từ 1127 nghiên cứu dựa trên dân số, báo cáo số đo lipid máu ở 102,6 triệu người ≥18 tuổi cho thấy vào năm 2018, một số kết quả đáng chú ý bao gồm:
Tổng lượng cholesterol trung bình được chuẩn hóa theo độ tuổi toàn cầu là 4,6 mmol/L.
- Mức giảm cholesterol không tính HDL nhiều nhất xảy ra ở những người có thu nhập cao, chủ yếu là các khu vực phương Tây (ở Châu Âu, Bắc Mỹ và Châu Úc), trong khi tăng nhiều nhất ở các nước có thu nhập trung bình hoặc thấp ở Đông và Đông Nam Á.
- cholesterol không tính HDL tăng cao trong năm 2017 đã gây ra gần 4 triệu ca tử vong, chiếm 1/3 số ca tử vong do thiếu máu cơ tim và đột quỵ.
- Từ năm 1990 đến năm 2017, số ca tử vong do tăng cholesterol không tính HDL đã tăng khoảng 910.000 người; những ca tử vong này giảm rõ rệt ở các nước phương Tây trong khi tăng rõ rệt ở các nước Châu Á.
Biểu đồ tổng lượng cholesterol trung bình theo quốc gia
Tại Việt Nam
Tại Việt Nam, theo thống kê của WHO năm 2008, độ tuổi trung bình gặp phải tăng cholesterol ở nam giới là 33,9 tuổi và nữ giới là 38,1 tuổi. Để so sánh, ta có các con số:
Có thể thấy, độ tuổi mắc phải tình trạng tăng cholesterol ở Việt Nam cao hơn so với mặt bằng chung của khu vực Đông Nam Á, song vẫn thấp hơn mặt bằng chung của khu vực Châu Á – Thái Bình Dương và thế giới (Việt Nam được WHO phân vào khu vực Châu Á – Thái Bình Dương). Châu Âu là khu vực có độ tuổi gặp phải tăng cholesterol cao nhất.
Theo thống kê của Bộ Y Tế, Tại Việt Nam, BKLN là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong. Nguyên nhân tử vong do tăng LDL trong 10 năm từ 2009-2019 vẫn nằm ở vị trí thứ 10 trong danh sách các nguyên nhân gây tử vong nhiều nhất, với tỉ lệ tăng sau 10 năm là 37,3%. Đặc biệt trong năm 2016, có 548.800 ca tử vong, trong đó tử vong do BKLN chiếm 77%. Cứ 10 người chết thì có 7 người chết do các bệnh không lây nhiễm, trong đó tập trung ở các bệnh như:
- Tim mạch: đa phần do lượng người mắc cholesterol cao. 10 người tử vong do tim mạch thì có 3 người chỉ số cholesterol cao vượt ngưỡng
- Hơn ½ phụ nữ trong độ tuổi 50-69 có cholesterol cao.
- Ước tính, trung bình mỗi năm nước ta có khoảng 12,5 triệu người bị tăng huyết áp.
- Cứ trung bình 10 người thì có 6 người có mức cholesterol cao hơn 5mmol/l.
Theo: Hoàng Giang – Giám đốc Trung tâm Truyền Thông và chăm sóc sức khoẻ – Tổng Hội Y học Việt Nam